بسیاری از شهرهای مملو از جمعیت و سروصدا و آلودگی مکان‌های مناسبی برای زندگی حیوانات محسوب نمی‌شوند. البته اِعمال تغییرات کوچک در فضای چنین شهرهایی، ممکن است برخی از حیوانات را برای زندگی در این جنگل‌های بتنی وسوسه کند و بدین‌ترتیب، جان تازه‌ای به حیات‌ِ‌وحش آن شهر بدمد.

به‌تازگی در برخی‌ از شهرها، پروژه‌های جالبی با هدف تبدیل شهرها به مکانی مناسب برای زندگی گونه‌های مختلف جانوری و پرورش حیوانات در‌حال‌‌اجرا است؛ از ایجاد چمنزار برای شاپرک‌ها گرفته تا تلاش برای ساختن لانه‌هایی برای پرندگان شکاری.

دُم‌سرخ سیاه یکی از پرندگان نادر انگلستان محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر، ناحیه‌ی پرهیاهیوی وست اِند (West End) در مرکز لندن را انتخاب کرده است. این رفتار آن‌ها کاملا خودجوش بوده و بدون انجام اقدام خاصی برای جذب آن‌ها، به این مکان کوچ کرده‌اند. البته، این مکان اصلا برای زندگی چنین پرنده‌ی نادری مناسب به‌نظر نمی‌رسد. طبق برآوردها، در‌حال‌حاضر فقط ۲۰ تا ۴۰ جفت مولد از دُم‌سرخ سیاه در این شهر زندگی می‌کنند.

دُم‌سرخ سیاه، تنها گونه‌ی نادر و منحصر‌به‌فردی نیست که حضور آن‌ها در شهرهای شلوغ و پرهیاهویی مانند لندن دورازانتظار است و جانوران دیگری همچون بید، شاپرک، دارکوب و خفاش سروتین نیز در چنین شهرهایی دیده می‌شوند. البته، این جانوران بیشتر در مراتع روستایی یافت می‌شوند که وسعت آن‌ها در حومه‌ی لندن در‌حال‌گسترش است.

دُم‌سرخ سیاه

در شهرهای بزرگ‌تر، زندگی حیوانات در‌حال‌تبدیل به پدیده‌ای رایج در سراسر جهان است. به‌عنوان مثال، در نیویورک نیز معمولا صحنه‌ی شیرجه‌ی شاهین‌های معمولی از روی آسمان‌خراش‌ها با سرعتی چشمگیر کم‌‌و‌بیش دیده می‌شود. گفتنی است این گونه از پرندگان تقریبا درمعرض خطر انقراض قرار دارند.

این تغییرات مثبت نشان‌دهنده‌ی موفقیت تلاش‌های فزاینده برای تبدیل فضای کلان‌شهرها به محیطی پرنشاط برای زندگی حیوانات و هم‌زیستی آن‌ها با انسان است. ناگفته نماند بسیاری از این شهرها ازنظر طبیعی و تنوع‌ جانوری هیچ جذابیتی ندارند. تلاش برای ایجاد مراکز پرورش و نگه‌داری از زنبورعسل یکی از اقدامات جدید در این زمینه به‌شمار می‌رود.

امیلی ووداسون (Emily Woodason)، یکی از طراحان ارشد چشم‌انداز طراحی و برنامه‌ریزی شرکت آراپ (Arup)، معتقد است برای ایجاد چنین محیط جذابی در شهرهای بزرگ، لازم نیست ساختار آن‌ها را کاملا تغییر داد. گاهی‌ اوقات، برای جذب حیوانات به محیط‌های شهری، تنها باید فضاهای سبز مختلفی در فواصل مناسب ایجاد کرد. در همین زمینه، ۶ نفر از مالکان مشهور و بزرگ‌ لندن تصمیم‌ گرفته‌اند برای تبدیل وست اِند به‌ مکانی مناسب برای جذب حیوانات در هر ۱۰۰ متر از این ناحیه، فضاهای سبزی به وسعت ۱۰۰ مترمربع ایجاد کنند.

یکی از فضاهای سبز وست اِند لندن

امیلی ووداسون اعلام کرده هدف نهایی او و همکارانش، ایجاد راهرویی سبز در میان فضاهای سبز موجود لندن است که چشم‌انداز بلندپروازانه‌ای به‌نظر می‌رسد. به‌منظور ایجاد فضای سبز بیشتر برای مالکان خوش‌ذوق لندنی، ووداسون و همکارانش تصمیم گرفتند ساختمان‌ها را نیز با دیواره‌ها و سقف‌های تشکیل‌شده از گیاهان سبز زیباتر کنند. به‌نظر می‌رسد اجرای چنین طرح‌هایی مؤثر بوده است؛ زیرا دو سال پیش، میزان موفقیت این طرح‌ها را ارزیابی کردند و مشخص شد چندین گونه‌ی جانوری، ازجمله دُم‌سرخ سیاه به وست اِند بازگشته‌اند؛ گونه‌هایی که زندگی آن‌ها در محیط‌ شهری دورازانتظار است.

ووداسون معتقد است یکی از راه‌های طبیعی‌ترکردن فضای شهری برای حیوانات، ایجاد توده‌ای از صخره‌ها و تنه‌های درخت است که به‌مرور زمان، جذب حشره‌های بیشتر و تجمع گسترده‌تر گونه‌های جانوری متنوع را باعث می‌شود و این وضعیت برای پرنده‌ای مثل دُم‌سرخ سیاه کاملا ایده‌آل است.

جذب گونه‌های نادر جانوری به شهرها، تنها یک مزیت نیست و امری ضروری محسوب می‌شود؛ زیرا وجود برخی از گونه‌های جانوری که با این طرح‌ها به شهرها بازگشته‌اند، برای تأمین امنیت غذایی انسان‌ها لازم است و از میان آن‌ها، می‌توان به موجودات گرده‌افشانی، همچون پروانه‌ها و زنبورها اشاره کرد. متأسفانه جمعیت این حشره‌های مفید در سراسر جهان در‌حال‌کاهش است. میچل جواکوم (Mitchell Joachim)، مدیر و سرپرست شرکت معماری و برنامه‌ریزی طبیعی تِرِفرم (Terreform) می‌گوید:

برنامه‌ریزی و توسعه‌ی شهری و طراحی و معماری صنعتی، همگی در نابودی تدریجی گونه‌های مفید جانوری نقش ایفا می‌کنند.

وی در ادامه‌ی گفته‌هایش افزود:

مشتاقانه برای جذب حیوانات مختلف به شهرها و نیز تغییر طراحی ساختمان‌ها به‌منظور رسیدن به این هدف تلاش می‌کنم.

پروژه‌‌ی ساخت چمنزار بزرگ عمودی هشت‌طبقه در فضایی شیشه‌ای در دیواره‌های ساختمان اداره‌ای در منهتن، یکی از اقدام‌های تحسین‌برانگیز برای جذب بهتر گونه‌های جانوری به نیویورک است. «پروانه‌ی شهریار» یکی از گونه‌های بومی آمریکای‌شمالی است که جمعیت آن‌ها از دهه‌ی ۱۹۸۰ به‌سرعت رو‌به‌کاهش است. دلیل این موضوع کاهش گسترده‌ی علف شیر است که پروانه‌ی شهریار در هنگام جفت‌گیری و تولیدمثل از آن استفاده می‌کند. طبق گفته‌ی جوکوم، علف شیر گیاهی است که سریع رشد می‌کند و بخش زیادی از فضاهای سبز را اشغال می‌کند؛ به‌همین‌دلیل، انسان‌ها آن‌ها را نابود می‌کنند. ایجاد چمنزارهای ساختگی در ساختمان‌ها ممکن است به کاهش سرعت نابودی پروانه‌‌های شهریار کمک کند.

پروانه‌ی شهریار روی علف شیر تخم‌گذاری می‌کند؛ اما باغداران این گیاه را نوعی آفت می‌دانند و آن را ازبین می‌برند

این چمنزار به حفظ و تکثیر پروانه‌های شهریار کمک زیادی می‌کند؛ زیرا مکانی برای تکثیر کرم ابریشم و نگه‌داری از آن‌ها و مکانی دیگر برای نگه‌داری از پیله‌ها و پروانه‌های بالغ دارد. پروانه‌های بالغ چند هفته‌ای در این چمنزار باقی می‌مانند و سپس، در زیستگاه اصلی خود رها می‌شوند.

ساخت چند چمنزار مصنوعی برای افزایش درخورتوجه جمعیت پروانه‌های شهریار امری ضروری است. حفظ زیستگاه اصلی این پروانه‌های زیبا ازطریق کاشت علف‌های شیر در نیویورک و حومه‌ی آن واقع در مسیر مهاجرت پروانه‌ها به مکزیک نیز بسیار مهم است.

کاشتن علف و گیاهان دیگر باعث ایجاد گذرگاه‌های سبز و به‌هم‌پیوستن پارک‌ها و فضاهای بی‌استفاده‌ی دیگر می‌شود

ایجاد بام‌باغ (روف گاردن) روی سقف ساختمان‌ها کمک زیادی به گسترش علف شیر می‌کند. می‌توان چنین باغ‌هایی را روی ساختمان‌های پرورش پروانه‌ها ایجاد کرد تا وقتی پروانه‌ها در فضای باز رها شدند، به‌سمت آن‌ها جذب شوند. البته این باغ‌بام‌ها علاوه‌بر ساختمان‌های بزرگ و مهم، باید در سایر ساختمان‌ها نیز ایجاد شوند. درضمن، علف‌های شیر موجود در چمنزارها نیز نباید نابود شوند.

باغ‌بام

گاهی‌ اوقات ممکن است گونه‌های جانوری فقط به‌دلیل وجود مواد سمّی در شهرها از آن‌ها دور شوند. در چنین‌ مواقعی، علاوه‌بر طراحی محیط‌ مناسب برای آن‌ها، آلودگی محیطی را نیز باید برطرف کرد. به‌عنوان مثال، ماده‌ی دی‌کلرو دی‌فنیل تری‌کلرواتان (DDT)، یکی از مواد شیمیایی کاربردی در کشاورزی است که در دهه‌ی ۱۹۴۰ در آمریکا، به‌صورت گسترده به‌کار گرفته می‌شد. چند دهه بعد، مردم به سمّی و خطرناک‌بودن آن برای انسان و بسیاری از گونه‌های جانوری پی بردند و استفاده از آن به میزان زیادی کاهش یافت و درنهایت، سازمان حفاظت از محیط‌زیست آمریکا (US Environmental Protection Agency یا EPA) در سال ۱۹۷۲ استفاده از آن را ممنوع کرد.

به‌دلیل‌اینکه این مواد شیمیایی وارد چرخه‌ی غذایی می‌شدند، پرندگان شکاری جزو گونه‌هایی بودند که DDT بیشترین آسیب را به آن‌ها می‌زد. شاهین معمولی، سریع‌ترین پرنده‌ی شکاری جهان که آمریکای‌شمالی یکی از زیستگاه‌های آن‌ها محسوب می‌شود، به‌سرعت رو‌به‌کاهش بود و در سال ۱۹۷۰، درمعرض‌ خطر انقراض قرار گرفت.

عده‌ای از پژوهشگران برای محافظت از شاهین‌ها در پروژه‌ای به‌نام پِرِگین فاند (Peregrine Fund) تصمیم گرفتند آن‌ها را در اسارت پرورش دهند و سپس، در حیات‌ِ‌وحش رها کنند. این پروژه با موفقیت اجرا شد و شاهین‌ها در شهرها رشد کردند که کاملا دورازانتظار بود.

ارین کاتزنِر (Erin Katzner)، مسئول سازمان‌دهی جهانی پروژه‌ی مذکور اذعان کرد:

پروژه‌ی نگه‌داری از شاهین‌ها در شهرها نه‌تنها جواب داد؛ بلکه نتیجه‌ی بسیار درخورتوجهی هم داشت.

در این پروژه، شاهین‌ها در آسمان‌خراش‌های مرتفعی نگهداری می‌شدند که کاملا به آن‌ها عادت کرده بودند. در این آسمان‌‌خراش‌ها، لانه‌هایی با ارتفاع زیاد ساخته شده که از شاهین‌ها دربرابر شکارچیان اصلی آن‌ها، یعنی روباه‌ها و راکون‌ها محافظت می‌کند. درضمن، پژوهشگران از مالکان ساختمان‌های مرتفع درخواست کردند لبه‌هایی در اطراف سقف ساختمان‌ها ایجاد کنند تا شاهین‌ها بتوانند روی آن‌ها لانه‌سازی کنند. تغذیه‌ی کافی شاهین‌ها از کبوترها و سایر پرنده‌های مهاجر از یک‌ سو و کاهش میزان DDT در چرخه‌ی غذایی از‌ سوی دیگر، به افزایش جمعیت‌ آن‌ها در شهر منجر شد.

طبق گفته‌ی کاتزنر، اکنون شاهین‌ها تقریبا در همه‌ی شهرهای آمریکا دیده می‌شوند. در نیویورک نیز، می‌توانید در منطقه‌ی منهتن و درمیان آسمان‌خراش‌های این شهر صحنه‌ی زیبای پرواز دسته‌جمعی آن‌ها را شاهد باشید.

حتی برخی‌ از پرندگان رهاشده در مسیر روستایی نیز بدون هیچ اقدام خاصی به‌سمت شهرها آمده‌اند. قطعا آن‌ها همشهری‌هایی دوست‌داشتنی برای شهروندان شهرهای بزرگ هستند؛ زیرا با وجود آن‌ها تعداد جوندگان موذی کاهش می‌یابد.

ایجاد محیط مناسب برای زندگی حیوانات مختلف در شهرها، چندین مزیت دارد: شادترشدن روحیه‌ی شهرنشینان به‌دلیل ایجاد فضاهای سبز متعدد و برطرف‌شدن مشکلات مرتبط‌‌با زه‌کشی آب (خارج‌کردن آب‌های زیرزمینی) و جلوگیری از وقوع سیل. باوجوداین، مزیت مهم این کار ایجاد رابطه‌ای عمیق‌تر میان انسان و طبیعت و آگاه‌ترشدن مردم درباره‌ی رابطه‌ی آن‌ها با محیط است.

البته هدف بلند‌مدت پژوهشگران فعال در این زمینه، تنها ایجاد فضاهای سبز متعدد نیست و آن‌ها می‌خواهند رویکردهای اصلی طراحی و توسعه‌ی شهری را کاملا تغییر دهند. تا چند دهه‌ی پیش، شهرسازی به‌معنای تخریب محیط‌های طبیعی و ساخت خیابان‌های متعدد و ساختمان‌های بتنی و شیشه‌ای به‌جای آن‌ها بود؛ اما گذر زمان مشخص کرد چنین ساختاری باعث به‌خطرافتادن سلامت روانی و جسمی افراد و آسیب‌دیدن محیط‌زیست و اکوسیستم و درنهایت، حیات‌ِوحش می‌شود.

مناسب‌سازی شهرها برای زندگی حیوانات و گیاهان، یکی از راهکارهای مناسب تغییر اصول طراحی شهری و آشتی‌دادن شهرها با طبیعت است که تندرستی افراد و حفظ محیط‌های شهری را نیز در پی دارد.