در چند سال اخیر، دانشمندان علوم زمین از جمله زمین‌شناسان و اقلیم‌شناسان با انجام‌های پژوهش‌های مختلف علمی نشان داده‌اند که پشت پرده‌ی زوال و سقوط امپراطوری‌ها و تمدن‌های مشهور منطقه‌ی خاورمیانه‌ی امروزی، عاملی جغرافیایی نهفته بوده است. براساس تصور رایج، عامل اصلی فروپاشی تمدن‌ها و جوامع انسانی، هجوم کشورهای رقیب همسایه دانسته می‌شود؛ اما دانشمندان اکنون نشان داده‌اند که تغییرات الگوهای آب‌وهوایی و پیامدهای آن نظیر کمبود بارش، گسترش خشکسالی و افزایش ریزگردها با تضعیف جوامع تاریخی، زمینه‌ی شکست آن‌ها را در برابر حملات خارجی فراهم آورده است.

در دوران باستان، بین‌النهرین یا میان‌رودان که منطقه‌ی مشهور واقع بین رودهای دجله و فرات است، مقر فرمانروایی امپراطوری آشوری نو بود. این ابرقدرت باستانی بزرگ‌ترین امپراطوری در دوران خود محسوب می‌شد و بین سال‌های ۹۱۲ تا ۶۰۹ ق.م در منطقه‌ای حکمروایی می‌کرد که اکنون جزو خاک عراق و سوریه‌ی امروزی است. قلمرو دولت آشور در اوج قدرت این امپراطوری از مدیترانه و مصر در غرب تا خلیج فارس و نواحی غربی ایران امروزی در شرق گسترده بود.

سپس در حدود ۶۵۰ ق.م بخت و اقبال به‌نحوی حیرت‌انگیز به آشوریان نو پشت کرد و این امپراطوری بزرگ ظرف مدت تنها چند دهه از اوج قدرت به زیر افتاد و با فروپاشی کامل سیاسی از روی نقشه‌ی جهان ناپدید شد. اما عامل سقوط آن‌ها چه بود؟

مقاله‌های مرتبط:

• چگونه تغییرات اقلیمی باعث فروپاشی اولین امپراتوری جهان شد
• چگونه طوفان گردوغبار یکی از تمدن‌‌های قدرتمند خاورمیانه را به زانو درآورد؟

نظریه‌های متعددی برای توضیح فروپاشی آشوریان ارائه شده است. اغلب پژوهشگران زوال این امپراطوری را به گستردگی بیش از حد قلمرو، جنگ‌های داخلی، ناآرامی سیاسی و شکست نظامی آشوریان از ائتلاف نیروهای بابل و ماد در ۶۱۲ ق.م مرتبط دانسته‌اند. اما آنچه دقیقا موجب شد این دو ارتش کوچک بتوانند قدرتمندترین نیروی نظامی دنیا در آن زمان را درهم‌بکوبند، به معمایی تبدیل شده که از بیش از صدسال پیش ذهن تاریخدانان و باستان‌شناسان را به خود مشغول داشته است.

اکنون، پژوهش تازه‌ای که در نشریه‌ی Science Advances منتشر شده، نوری بر معمای اشاره‌شده تابانده است. پژوهشگران در این پژوهش نشان داده‌اند که تغییرات اقلیمی در دوران باستان همچون شمشیری دولبه ابتدا در ظهور خیره‌کننده‌ی امپراطوری آشوریان و سپس فروپاشی شتابناک آن نقش‌آفرین بود.

تصویری هنری از نمای داخلی یک قصر متعلق به آشوریان که مبتنی بر طراحی‌های رسم‌شده به‌دست آستن هنری لایارد، باستان‌شناس بریتانیایی در سال ۱۸۴۹ است

رونقی که به سقوطی غیرمنتظره ختم شد

دولت آشوریان نو، یک غول اقتصادی در دوران باستان به‌شمار می‌آمد. ماشین جنگی نیرومند این امپراطوری دارای ارتش دائمی بزرگ با سواره‌نظام، ارابه و تسلیحات آهنین بود. برای بیش از دو سده، آشوریان بااقتدار لشکرکشی‌های نظامی بی‌امانی را با موفقیت بی‌رحمانه انجام دادند. هر شاه آشوری تلاش می‌کرد در تهاجم نظامی از سلف خود پیشی بگیرد و از این‌رو تک‌تک فرمانروایان این امپراطوری، قدرت‌های منطقه‌ای بزرگ در امتداد و نزدیکی خاورمیانه را فتح، غارت و تسلیم خود کردند.

آشوربانیپال، آخرین شاه مقتدر آشوری، از شهر باستانی نینوا که امروزه خرابه‌هایش از موصل عراق و در امتداد رود دجله واقع شده است، بر امپراطوری وسیعش فرمانروایی می‌کرد. نینوا، کلان‌شهری گسترده با اندازه و شکوه بی‌مانند و مملو از مجموعه کاخ‌ها و قصرهای متعدد و باغ‌های خیره‌کننده‌ای بود که به‌واسطه‌ی سامانه‌ای بزرگ از کانال‌ها و قنات‌ها آبیاری می‌شدند.

شکوه و عظمت آشوریان نو ظرف مدت تنها چند سال به پایان رسید؛ اما هیچ‌کس تا به امروز دلیل اصلی زوال غیرمنتظره‌ی این امپراطوری را نمی‌دانست. با این حال، پژوهش اخیر ظاهرا پاسخ معمای بزرگ را یافته است. گروه پژوهشی درصدد آن بود که شرایط اقلیمی حاکم بر دورانی را بررسی کند که آشوریان نو در آن قدرت را به‌دست گرفتند و سپس درنهایت فروپاشیدند.

ترسیم تصویری اقلیمی از ۲۶۰۰ سال قبل

پژوهشگران برای دستیابی به سرنخ‌هایی درباره‌ی الگوهای بارشی در میان‌رودان شمالی، به غار کونابا در نزدیکی نینوا عزیمت و نمونه‌هایی از استالاگمیت‌های موجود در آنجا را جمع‌آوری کردند. استالاگمیت‌ها، ساختارهای مخروطی‌شکلی هستند که از کف غار بالا آمده‌اند. همان‌طور که آب باران از سقف غار به پایین می‌چکد، استالاگمیت‌ها دراثر رسوب مواد معدنی محلول در آب به آهستگی از روی زمین رشد می‌کنند.

آب باران به‌طور طبیعی حاوی ایزوتوپ‌های سنگین و سبک اکسیژن است. ایزوتوپ، به آن دسته از اتم‌های یک عنصر مشخص (در اینجا اکسیژن) گفته می‌شود که تعداد نوترون‌هایشان متفاوت است. تغییرات جزئی در نسبت‌های ایزوتوپی اکسیژن می‌تواند شاخصی ظریف از شرایط اقلیمی در زمان بارش باران باشد. با رشد استالاگمیت‌ها، نسبت‌های ایزوتوپی اکسیژن آب باران درحال نفوذ به داخل غار درون ساختار آن‌ها محبوس می‌شود.

پژوهشگران با حفاری دقیق استالاگمیت‌ها در امتداد حلقه‌های رشدشان که به حلقه‌های تنه‌ی درختان شباهت دارند، تکه‌های پازل سابقه‌ی اقلیمی میان‌رودان شمالی را به‌سختی کنار یکدیگر چیدند. آن‌ها برای ساخت جدولی زمانی از میزان تغییرات آب‌وهوایی، نسبت‌های ایزوتوپی اکسیژن را در هر نمونه اندازه‌گیری کردند. دانشمندان با انجام این کار به ترتیب وقایع پی بردند؛ اما مقدار زمان سپری‌شده بین هر رویداد هنوز نامعلوم بود.

خوشبختانه استالاگمیت‌ها، اورانیوم را نیز در خود ذخیره می‌کنند. این عنصر همیشه در مقادیر کم در آب درحال نفوذ وجود دارد. با گذشت زمان، اورانیوم با سرعتی پیش‌بینی‌پذیر به توریم واپاشی می‌کند؛ درنتیجه، کارشناسان سن‌سنجی در تیم پژوهشی با اندازه‌گیری‌های بسیار دقیق اورانیوم – توریم در لایه‌های رشد استالاگمیت، به نتایجی ارزشمند دست یافتند.

دو نوع اندازه‌گیری اشاره‌شده در کنار هم به پژوهشگران امکان داد تا تکه‌های پازل سابقه‌ی اقلیمی را به‌دقت به سال‌های تقویم بچسبانند.

ترسالی غیرمعمول و سپس خشکسالی گسترده

با تکمیل پژوهش‌های دیرینه‌اقلیم‌شناسی، مقایسه‌ی مستقیم سابقه‌ی اقلیمی استالاگمیت با سوابق تاریخی و باستان‌شناسی منطقه‌ی میان‌رودان امکان‌پذیر شد. پژوهشگران می‌خواستند وقایع مهم تاریخ آشوریان نو را درون چارچوب اقلیمی بلندمدت بازسازی‌شده قرار دهند.

دانشمندان دریافتند که مهم‌ترین مرحله‌ی گسترش دولت آشوریان نو، طی دوره‌ای اتفاق افتاد که در مقایسه با ۴ هزار سال پیش از آن، ترسالی غیرمعمولی به مدت دو سده حاکم بود. در این دوره‌ی بسیار بارانی، بارش‌های شدید و غیرمعمول به‌وقوع پیوست و پس از آن به‌سرعت طی اوایل تا اواسط سده‌ی هفتم پیش از میلاد، خشکسالی‌هایی عظیم از راه رسید. این شرایط خشکی در دوران باستان به‌اندازه‌ی خشکسالی‌های اخیر در عراق و سوریه شدید بود؛ اما دهه‌ها به‌طول انجامید. طی دوره‌ی خشکسالی، فروپاشی امپراطوری آشوری نو رقم خورد.

امپراطوری آشوری نو طی یک دوره ترسالی غیرمعمول ظهور کرد و به‌سرعت با فرارسیدن وضعیت خشکسالی فروپاشید

پژوهشگران به این نکته واقف بودند که همبستگی به‌معنای علیت نیست؛ از این‌رو مایل بودند بدانند که چگونه یک نوسان شدید اقلیمی – دوره‌ی ترسالی غیرمعمول که به خشکسالی ختم شد – می‌تواند بر بقای یک امپراطوری اثر بگذارد.

هرچند دولت آشوریان نو در واپسین دهه‌های عمرش، قدرت بسیار زیادی داشت، هسته‌ی اقتصادی‌اش همیشه به منطقه‌ی نسبتا کوچکی محدود بود. این ناحیه‌ی تقریبا کوچک در میان‌رودان شمالی به‌عنوان منبع اصلی درآمدهای کشاورزی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت و تأمین‌کننده‌ی هزینه‌ی لشکرکشی‌های نظامی آشوریان بود.

پژوهشگران استدلال می‌کنند که دوره‌ی تقریبا ۲۰۰ ساله‌ی ترسالی در منطقه‌ی نیمه‌خشک میان‌رودان، امکان شکوفایی کشاورزی و تقویت اقتصاد آشوریان را فراهم کرد. اقلیم به‌عنوان کاتالیزور برای شکل‌گیری شبکه‌ای متراکم از سکونتگاه‌های شهری و روستایی در مناطقی غیرمسکونی عمل کرد که پیش‌تر قادر به پشتیبانی از کشاورزی نبودند.

داده‌های پژوهشگران نشان می‌دهد که دوره‌ی ترسالی به‌طور ناگهانی به‌پایان رسید و آونگ اقلیمی در جهتی دیگر به حرکت درآمد. منطقه‌ی هسته‌ی آشوریان و پس‌کرانه‌هایش در چنگال خشکسالی‌های عظیم و مکرر گرفتار و به «منطقه‌ی عدم قطعیت» تبدیل شدند که به‌معنای زمینی است که در آن، بارش باران به‌شدت نامنظم و هر نوع کشت وابسته به باران با خطر بالای نابودی محصول همراه است.

وضعیت اقلیم منطقه‌‌ی میان‌رودان شمالی در طول ۴۰۰۰ هزار گذشته

نابودی مکرر محصولات کشاورزی احتمالا موجب برانگیختن ناآرامی سیاسی در آشور شد، اقتصادش را فلج کرد و به دولت‌های همسایه‌ی رقیب قدرت بخشید.

اقلیم متغیر، رشد ناپایدار

یافته‌های پژوهشگران برای جوامع امروزی در خاورمیانه نیز حاوی نتایجی مهم است. در حال حاضر، همان منطقه‌ای که یک زمان، هسته‌ی اصلی امپراطوری آشوریان را تشکیل می‌داد، به‌طور مکرر از خشکسالی‌های چندلایه آسیب دیده است. خشکسالی فاجعه‌بار ۲۰۰۷ الی ۲۰۰۸ در شمال عراق و سوریه، شدیدترین خشکسالی در ۵۰ سال گذشته بود که به نابودی کشاورزی در سرتاسر این منطقه منجر شد.

خشکسالی‌هایی نظیر نمونه‌ی اشاره‌شده به‌طور اجمالی به ما نشان می‌دهند که آشوریان طی میانه‌ی قرن هفتم پیش از میلاد چه وضعیت بغرنجی را تحمل می‌کردند. همچنین، فروپاشی امپراطوری آشوری نو به جوامع امروزی هشدار می‌دهد.

تغییر اقلیم در دوران فعلی نیز وجود دارد؛ با این حال، در قرن ۲۱، مردم چیزی را در اختیار دارند که آشوریان نو فاقد آن بودند: مزیت آگاهی از گذشته و دسترسی به حجم وسیعی از داده‌های مشاهده‌ای. همان‌طور که تاریخ نشان می‌دهد، رشد ناپایدار در مناطق ناآرام از نظر سیاسی و درگیر با کمبود آب می‌تواند به فاجعه ختم شود.